Ciekawostki, nie tylko historyczne, powiatu kętrzyńskiego, cz. 8: 1) Witraże w auli szkoły przy ul. Wojska Polskiego w Kętrzynie; 2) Z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

Napisano przez

Hindenburg Oberlyzeum, pocztówka z 1930r.

1. Witraże w auli szkoły przy ul. Wojska Polskiego w Kętrzynie

Zapewne niewielu z mieszkańców miasta i powiatu widziało i zna historię niewielkich witraży zamontowanych w 1930 r. w oknach auli obecnej Szkoły Podstawowej nr 1 przy ul. Wojska Polskiego 9. Wcześniej, po 1945 r. przez wiele lat był to budynek Szkoły Podstawowej nr 2. Sam budynek wzniesiony został w latach 1929-1930 na siedzibę żeńskiej średniej szkoły im. P. Hindenburga (niem. Hindenburg Oberlyzeum). Szkołę, według projektu architekta Locke,  uroczyście oddano do użytku 16.10.1930r. Wszystkich, którzy przyczynili się do budowy szkoły, uwieczniono pamiątkowymi znakami graficznymi w kształcie niewielkich witraży w oknach auli. Do dnia dzisiejszego zachowało się 15 witraży, w tym dwa nierozpoznane, gdyż zatarte zostały napisy pod nimi. Dwa z witraży przedstawiają miasto Drengfurt/Srokowo i Rastenburg/Kętrzyn, dwa kolejne największe firmy budowlane mistrzów ciesielskich (niem. Zimmermeister) Heinrich Modricker i Wilhelm Schliewe oraz mistrza malarskiego Benno Endersa, który mieszkał przy ówczesnej Fischerstrasse 12 (ob. Kaszubska) i był właścicielem sklepu w budynku przy ob. ul. Sikorskiego 24 (w tym miejscu mieści się teraz apteka). Następne witraże przedstawiają trzy cechy: kowali, ślusarzy i mechaników, cechu cieśli i szklarzy (niem. Zimmer und Glaser Innung), cechu masarzy i rzeźników, stowarzyszenia kupców, kolejne trzy zakłady: cukrownię, zakłady młynarskie (RMW) Adolfa Gramberga i tartak braci Reschke, który znajdował się naprzeciwko dworca kolejowego (obecnie skład materiałów budowlanych). Ostatni witraż należy do wieloletniego dyrektora (lata 1909-45) biura urzędu miasta Fritza Medlera.

Tekst i fot. Tadeusz Korowaj

Witraż miasta Rastenburg

Witraż miasta Drengfurt

Witraż firmy H. Modrickera

Witraż W. Schliewe

Witraż firmy B. Endersa

Witraż cechu kowali, ślusarzy i mechaników

Witraż cechu cieśli i szklarzy

Witraż cechu masarzy i rzeźników

Witraż Towarzystwa Kupieckiego

Witraż cukrowni

Witraż młyna RMW A. Gramberga

Witraż tartaku braci Reschke

Witraż F. Medlera

Witraż nierozpoznany.

Witraż nierozpoznany

2. Z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej

Centrum Biblioteczno – Kulturalne pozyskało materiały dotyczące sytuacji na terenie miasta i powiatu kętrzyńskiego. Poniżej opracowane raporty i sprawozdania służb bezpieczeństwa z lat 1945 – 1949, z roku 1960 (dotyczy uroczystości odpustowych w Świętej Lipce) oraz z roku 1968. Prezentowane materiały zachowane mają pisownię oryginalną.

ROK 1945

  1. Sprawozdanie dekadowe kierownika Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP) w Olsztynie kpt. H. Palki do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), za okres od 29 września do 9 października 1945r. (AIPN Bi 084-1-1945) – „Otrzymano doniesienie na Starostę Powiatowego w Rastemborku i tamtejszego Powiatowego Urzędu Ziemskiego, że sabotują prace akcji żniwnej i siewnej, wobec czego założono agenturę opracowania w/w przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) w Rastemborku. PUBP Rastembork posiada agentów – 3, informatorów – 2 W trakcie werbowania jest dwóch agentów do rozpracowania bandy, która znajduje się na terenie powiatu.”
  2. Sprawozdanie miesięczne kierownika WUBP w Olsztynie kpt. H. Palki do MBP, za okres od 10 do 31 października 1945r. – „W dniu 18 X 1945r. przybyli do Rastemborka działacze AK z Białegostoku, którzy zawiązali organizację AK, która się obecnie organizuje na terenie pow. Rastembork, sprawa jej została powierzona dla rozpracowania jej i doprowadzenia jej do całkowitej realizacji.

Przy przeprowadzaniu akcji kopania ziemniaków w pow. Rastembork utrudniają wojska radzieckie, gdyż pracującą ludność aresztują nie pozwalając z pól wykopywać ziemniaków, co grozi pozostaniem większej części ziemniaków na polu. Na terenie powiatu zostało nie wykopane 2000 ha kartofli, również dopiero zboża 2000 ha pozostało na polu.”

  1. Sprawozdanie dekadowe kierownika Wydziału I WUBP w Olsztynie por. B. Krzywińskiego z pracy Sekcji VIII do WUBP za okres od 1 do 10 grudnia 1945r. – „Downar Jan s. Mikołaja ur. 9 XI 1899 w Zawodowie pow. Białystok, Polak, R-katolik, wykształcenie średnie. Pełniąc obowiązki starosty w Rastemborku przyczynił się do wyjazdów 62 Polaków mazurów do Niemiec. Rozwiązał sierociniec, wywoził co mógł do Białegostoku, sprzedał dwa samochody firmy DK, które były zarejestrowane, nie dopilnował zbioru zboża około 3500 ha. Pozatem jest rzekomo łącznikiem szefa sztabu »AK NSZ Okręgu Białystok«. Downar przyznaje się do całkowitej bezczynności w pracy podczas piastowania stanowiska starosty. Tłumaczy się brakiem czasu, ponieważ był zajęty czytaniem korespondencji, której był wielki nawał. Do zarzutów przynależności do NSZ opartych na agenturalnych doniesieniach otrzymanych z Białegostoku nie przyznaje się.”
  2. Raport dekadowy za okres od 28 listopada do 12 grudnia 1945r., Sekcja II do kierownika II Wydziału Dep. V MBP kierownika WUBP w Olsztynie mjr. H. Palki – „Sprawa wrogiej propagandy została wyjaśniona, ponieważ repatrianci jadący z poza linii Curzona, w drodze rozszerzali kolejarze wrogą propagandę na różnych stacjach, którą ludność zaczęła rozpowszechniać. Na terenie pow. Rastembork zostało wykrytych 3 członków NSZ, którzy ludność Polską i mazurską przekonywali swoimi metodami akcjonistycznymi.”
  3. Raport sprawozdawczy za okres 10 – 27 grudnia 1945r., Sekcja II do kierownika II Wydziału Dep. V MBP kierownika WUBP w Olsztynie, por. Krzywińskiego – „W rozpracowaniu jest jedna sprawa dowódcy grupy AK, który pracuje w »Społem« jako kierownik Mosko Piotr ur. 8.02.1907 Induze pow. Grodno. Zastępca jego Zankowski, członkowie Obuchowski Stanisław i Obuchowski Kazimierz; dowódcy AK nie kazali nic szczególnego nie działać członkom AK jak napadów, lecz czekać do wiosny aż przyjdzie Armia Andersa wtedy zaczniemy swoją robotę i zaprowadzą swoje rządy, broń którą posiadamy schować, na stacji w Korszynie jest aktywna grupa AK, która rozsiewa propagandę pomiędzy ludnością i przyjezdnymi repatriantami, by nie wysiadali z pociągów i nie osiedlali się na tych terenach, gdyż zostaną zabrane przez Sowietów.”

ROK 1948

  1. Sprawozdania miesięczne za 1948 rok od Szefa PUBP Kętrzyn do Szefa WUBP Olsztyn,

Raport miesieczny z 21 II 48 za okres od 1 stycznia do 20 lutego 1948r. – „Sytuacja polityczna ogólna na terenie naszego powiatu w ostanich miesiącach uległa dużym zmianom, przyczyną czego były pojawienie się band (UPA) i natężenie wrogiej propagandy. Ostatnio jednak w związku ze zbieraniem na Armię Demokratyczną walczącą o wolność Grecji, społeczeństwo nasze ocenia to i daje pomoc w postaci sum pieniężnych z dość dużym entuzjazmem i zadowoleniem, ażeby przyjść z pomocą masom pracującym, które odczuwają wielki nacisk przez kapitalizm anglo-amerykański.

Stan osobowy w partiach politycznych: PPR – 1235 członków; PPS – 726 osób, nowy sekretarz Pecz Zenon; SL – 154 osób, zweryfikowane na 560 członków; ZWM – 460 członków; OMTUR – 87 osób; ZHP – młodzież szkół średnich Gimnazjum i Zawodowych w 90% wystąpiła z szeregów ZHP i przechodzi w szeregi organizacji demokratycznych; PRW jest organizacją masową wśród młodzieży wiejskiej liczy ponad 1000 członków, praca na danych obiektach posuwa sie normalnie w myśl zarządzeń Władz odgórnych; Straż ochotnicza – 50 członków; ORMO ok. 250 osób.

Duchowieństwo 16 kościołów Katolickich, czynnych 8. księży (ósmy ks. Lachowicz), najbardziej przyjazne stosunki koleżeńskie z jednym z Komitetu PPR Olechowiczem Antonim, który odmówił przyjęcia legitymacji stałej wypowiadając sie przeciwko Rządowi. Kler Ewangelicki żadnych wrogich działalności nie przejawia, gdyż tego wyznania sa przeważnie autochtoni, którzy to rozmieszczeni są bardzo rzadko, a po drugie nie mają księdza tego wyznania, który by mógł odprawiać nabożeństwo.

Nauczycielstwo – 43 szkół powszechnych, w których pracuje 108 nauczycieli. Ludność – 32.779, repatriantów 11.496, przesiedleńców 18.124, mazurów zweryfikowanych 10.350. Z liczby wyżej podanej na gospodarstwie osiedlonych jest 4618 rodzin, zajmując gospodarstwa o powierzchni 49.669,32 ha. ZSCH – 3000 członków z tego 25 % partyjnych.

22 wnioski załatwione pozytywnie [chodzi o weryfikacje ludności mazurskiej – przyp. TK]. Ogólnie zagadnienie weryfikacji jest bardzo słabo przeprowadzane, ponieważ ze strony ludności mazurskiej niezweryfikowane o Polskich nazwiskach  jest jeszcze dosyć sporo tj. ok. 700 osób. Ogólny nastrój jest dobry. Ogólnie w pracy ludność autochtoniczna dość aktywnie pracuje zagospodarowując i ulepszając swoje gospodarstwa. Młodzież rodzin mazurskich w większej części uczęszcza do szkół Polskich ucząc sie języka Polskiego, gdzie dosyć dobrze wywiązuje się ze swej nauki. Stosunek ludności autochtonicznej do ludności polskiej jest dość dobry, z każdym dniem zacieśnia sie przyjaźń z tymi ludźmi, ostatnio zostało uzgodnione z partiami politycznymi i partie polityczne wzięły sobie za zadanie roztoczyć szeroką opiekę nad tą ludnością, uaktywnić ich w życiu polityczno-społecznym oraz wciągnąć do partii.

Banda UPA – schwytanych i aresztowanych 5-ciu aktywnych bandytów z bronią, w tym 2-ch zabitych, 10 osób aktywnych współpracowników. Banda „ Pryrwy” 17 osób.  25 stycznia grupa operacyjna kierowana przez Szefa Urzędu składająca się z KBW, WOP i funkcjonariuszy UB w sile ok. 60 ludzi natknęła się na bunkier; ujęto 3 żywcem, 2 zabito, zatrzymano 36 osób.

  1. Raport miesięczny z 22 marca 1948r. za okres od 20 lutego do 20 marca:

– „Wśród ludności autochtonicznej (mazurzy) mocno podkreśla się tendencje wyjazdu na tereny rzeszy niemieckiej, mimo że są zweryfikowani, lecz nie chcą pozostawać na tutejszych terenach.

– 8 III 48 wg agenta, Jakowicz Józef wypowiedział się »kąpali sie Bierut i Mikołajczyk i zaczęli sie topić. Kogo ratować? Bieruta nie trzeba bo i tak utonie, a Mikołajczyk i tak wypłynie bez ratowania.«

– istnieją trzy partie polityczne PPR, PPS i SL. PPR – 1220 osób; SL – 567 osób, w tym 217 członków zweryfikowanych. Obecnie przygotowuje się ostateczną weryfikację i czystkę członków partii, gdzie w najbliższych dniach w uzgodnieniu z nami przez agenturę inspiracyjną zostanie usuniętych w czasie weryfikacji kilku członków wybitnych WRN-owców, którzy swym ciągłym postępowaniem starali się poróżnić obie partie jak też rozkładać od wewnątrz partię PPS.

– ZWM – 513 członków,  OMTUR (Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego) – ok. 100 osób, Wici – nie prowadzi żadnej działalności; »Służba Polsce« powołano Komitet Popularyzacji Organizacji Powszechnej SP, zostało typowanych 250 kandydatów do brygad operacyjnych SP.

– »Carytas« na terenie naszego powiatu znajdują się trzy ośrodki »Carytasu«. W Kościele Świętego Jerzego w Kętrzynie w ośrodku »Carytasu« została zorganizowana  przez Komitet Rodzicielski kuchnia dla biednych dzieci, która to pierwsza zaczęła pomagać biednym dzieciom, lecz później przestała udzielać pomocy z powodu braku żywności.

– Sekta Baptystów istnieje od końca 1946r. i zgłosiła swoją działalność na początku 1947r. Sekta rekrutuje sie przeważnie z ludności polskiej pochodzącej z Białorusi i z pow. Pińskiego oraz miejscowej ludności tj. Mazurzy – liczy 135 członków.

– Świadkowie Jehowy, sekta zgłosiła działalność pod koniec 1947r. lecz istniała na terenie powiatu od 1946r., rekrutuje się z ludzi pochodzących zza Buga i częściowo mazurów, liczy członków 200 osób, z czego połowa jest jeszcze nie ujawniona.

– Wyznanie Ewangelicko-Augsburskie dotychczas nie zgłosiło swojej działalności, chociaż już istnieje, organizatorem tego wyznania jest Bekier Emil zam. […]”

ROK 1949

Sprawozdanie miesięczne do MBP Departamentu IV, 30 marzec 1949r. ppor. S. Raczyński, kierownik Wydziału IV (AIPN Bi 084-70-1949) –

  1. „Na terenie browaru „Społem” w Kętrzynie zanotowano sabotaż […]. Na tym terenie w związku z wprowadzeniem nowej siatki płac, która częściowo obniżywała zarobki pracowników, zapanowało niezadowolenie, jednak przy odpowiednio zorganizowanej akcji uświadamiającej na obiekcie tym zdołano wytłumaczyć pracownikom o celach nowej reformy płac.
  2. Akcja „H”. Zdarzył się wypadek w gminie Wilczyny, że ob. Zapolski posiadający 13 ha ziemi, będąc na zebraniu gdzie miała być wyjaśniona akcja „H”, podburzał zebranych i niepodpisywanie umów, mówiąc, że ma 10 świń lecz ich kontraktować nie będzie, a następnie opuścił zebranie. Po jego wyjściu nastąpiło poruszenie wśród rolników i kilku zebranych wyszło z sali, dopiero dzięki przedstawicielowi partii udało się przetłumaczyć zebranym. Referat IV otrzymał polecenie aby wziąć inspiratora pod obserwację.
  3. Na obiekcie parowozowni Korsze notowano szeptaną propagandę na temat rzekomo mającej nastąpić III wojnie jak również to, że Polska ma być włączona do ZSRR jako 17. Republika. W sprawie tej podstawiono agenturę.”

ROK 1960

Notatka informacyjna zastępcy komendanta powiatowego MO ds. BP w Kętrzynie do naczelnika Wydziału III KWMO ds. BP, 4 lipca 1960r. (AIPN Bi 084/477, k.102) z przebiegu uroczystości kościelnych odbywających się w dniu 3 lipca 1960r. w kościele w Świętej Lipce pow. Kętrzyn [tekst oryginalny – przyp. TK] –

„Do klasztoru Jezuitów w Świętej Lipce przyjechało 60. kleryków z Warszawy już w dniu 30 czerwca 1960r. którzy zakwaterowali wewnątrz klasztoru. W dniu 2-go lipca miały się odbyć wyżej wspomniane uroczystości lecz zostały odłożona na dzień 3-go lipca ze względu na to, że to dzień roboczy i w związku z tym będzie mała frekwencja. Nabożeństwa rozpoczęły się już w dniu 2-go, które trwały do godziny 24-tej a następnie adoracja. W dniu 3-go msza odbywała się co godzina i na każdej mszy wygłaszane były kazania przez księży o treści religijnej, naprowadzające ludność do wiary i niezapominanie o świętej maryi [sic!]. O godzinie 11-tej przybył samochodem prywatnym marki „warszawa” Biskup Wilczyński, którego przywitano z procesją przy bramie klasztornej. Po przyjeździe biskup odprawił sumę a następnie wygłosił krótkie przemówienie o treści religijnej. Po kazaniu odbyła się procesja, którą prowadził Biskup Wilczyński wychodząc z klasztoru na zewnątrz, na szosę Reszel – Kętrzyn i z powrotem do klasztoru. Frekwencja do ubiegłych lat ujemna. Wszystkich osób na tym odpuście było około 6 tysięcy. Wrogich wypowiedzi w wystąpień nie zanotowano.”

ROK 1968

Notatka służbowa kpt. W. Ochocińskiego kierownika Grupy I Wydziału III KWMO w Olsztynie z 3 października 1968 r. (IPN Bi 064/68) –

W dniach 12-13 marca 1968r. w Kętrzynie i powiecie kętrzyńskim oraz Reszlu, Biskupcu, Mrągowie i Giżycku kolportowano ulotki: „Młodzieży szkół średnich i ludność miasta. Solidaryzujcie się z Warszawą. Chcemy obniżki cen art. spoż. Demonstracja na Pl. Wolności 14 marca 68 r. godz. 16.00. Precz z Rosją, chcemy Polski niepodległej.”

Rzucono także petardy do gmachu KP PZPR w Kętrzynie. Doszło również do zamieszek, podczas których obrabowano kilka sklepów. Pomimo zakrojonych na szeroką skalę poszukiwań twórców i kolporterów ulotek, 30 kwietnia i 1 maja ponownie pojawiły się ulotki: Solidaryzujemy się ze studentami Warszawy. Prasa kłamie, precz z Gomułką i obecnym rządem. Żądamy obniżki cen mięsa i art. spoż. Demonstracja na Pl. Wolności w dniu 1 maja godz. 19.00 Org. Oporu.” Kolejna partia ulotek została rozkolportowana w nocy z 22 na 23 sierpnia 1968r.: „Solidaryzujemy się z Czechosłowacją. Prasa kłamie. Precz z Gomułką i obecnym rządem. Demonstracja przez PZPR dnia 23 VIII 68 r. godz. 15.00 Org. Oporu.”

Funkcjonariusze SB i MO podejmowali różnorodne działania by znaleźć kolporterów. Przede wszystkim ściągnięto dodatkowe posiłki by nie dopuścić do demonstracji. Nadzorem objęto wszystkie osoby, które były notowane wcześniej za prowadzenie działalności opozycyjnej, skazani, członkowie PSL. Sprawdzeniu podlegali mieszkańcy wszystkich powiatów, którzy choć w niewielkim stopniu odpowiadali sporządzonemu rysopisowi kolportera, a także ci którzy znali Kętrzyn – przyjeżdżali w odwiedziny do rodzin i znajomych oraz osoby narodowości żydowskiej. Dokładnie sprawdzano również wszystkich właścicieli samochodów, sporządzono listy uczniów pochodzących z Kętrzyna, którzy uczyli się w innych miastach. Sprawdzano również instytucje, które posiadały dostęp do zielonego tuszu, księgarnie i sklepy sprzedające drukarenki dla dzieci, właścicieli zakładów rzemieślniczych, drukarzy. W czasie prowadzonego śledztwa nie ustalono kim był twórca ulotek, ale śledczy dowiedzieli się, że w kolportaż ulotek w Kętrzynie było zaangażowanych kilkoro młodych ludzi. Ulotki były w większości pozostawione w miejscach publicznych takich jak restauracje i sklepy oraz klatkach schodowych domów. Funkcjonariuszom SB udało się zebrać część ulotek, ale nie mieli wiedzy jak wiele zabrali mieszkańcy Kętrzyna i powiatu.

W uzupełnieniu należy podkreślić, iż sprawę ulotek prowadzono aż do 1970 r.

Materiał wybrał i opracował Tadeusz Korowaj