Ciekawostki – nie tylko historyczne – z powiatu kętrzyńskiego – część V: 1) Historia usług medycznych w powiecie kętrzyńskim – dokończenie; 2) Szpital w Reszlu; 3) Powiat kętrzyński w Barcji; 4) Włazy z odlewni żeliwa w Rastenburgu/Kętrzynie

1. Historia usług medycznych w powiecie kętrzyńskim – dokończenie

W XIX w. założono w Kętrzynie dwa szpitale, a w Reszlu jeden, prowadzony przez siostry zakonne (tekst poniżej). W 1818r., z chwilą ulokowania w ówczesnym Rastenburgu/Kętrzynie garnizonu I batalionu strzelców, wybudowano przy północnym odcinku murów obronnych przy Mauerstrasse (obecnie nieistniejąca) szpital wojskowy – lazaret, który funkcjonował do 1902r., czyli do czasu oddania do użytku nowego lazaretu przy wybudowanych koszarach piechoty (po 1945r. archiwum Wojsk Ochrony Pogranicza, obecnie budynek mieszkalny przy ul. Kasztanowej). W latach 60. XIX w. wybudowano przy Oberteichstrasse 5 nowy szpital Miłosierdzia, który funkcjonował do początku XX w. Na zachowanych fundamentach tego szpitala Spółdzielnia Mieszkaniowa „Pionier” postawiła w 1959r. przy ul. Asnyka 12 budynek mieszkalny, w którym zamieszkali głównie rodziny nauczycieli. W sierpniu 1908r. oddano do użytku nowoczesny, jak na owe czasy, działający do dzisiaj szpital powiatowy. Szpital stanął na wyniesieniu terenu, który pierwotnie należał do Antona Brillowskiego, nauczyciela królewskiego gimnazjum i członka loży masońskiej, który po przejściu na emeryturę, przed wyjazdem z miasta sprzedał grunty. Dyrektorem szpitala aż do stycznia 1945r. był dr Ludwig Diehl, który rozbudował w dwóch etapach budynek szpitala. Pierwsza rozbudowa miała miejsce w 1919r. Obecną bryłę otrzymał szpital po drugiej rozbudowie w 1935r. W latach 60. zamurowano w tej części budynku balkony.

Szpital Miłosierdzia, pocztówkę z 1905r. udostępnił Paweł Sucharzewski

Dom, ul. Asnyka 12 (w tym miejscu stał szpital Miłosierdzia)

Szpital powiatowy, fot. z ok. 1912r. z albumu „Rastenburg-Kętrzyn, takie było nasze miasto”

Szpital powiatowy, fot. z lat 20. XX w. z albumu „Rastenburg-Kętrzyn, takie było nasze miasto”

Szpital powiatowy, fot. z ok. 1936r. z albumu „Rastenburg-Kętrzyn, takie było nasze miasto”

2. Szpital w Reszlu

O historii szpitala św. Józefa przeczytać można krótki tekst w monografii powiatu reszelskiego wydanej pod redadkcją Adolfa Poschmanna. Poniżej streszczenie rozdziału. W 1869r. siostry katarzynki objęły nowe obowiązki z pielęgnacją chorych. Szpital w Reszlu  jest pierwszą instytucją zdrowotną w kongregacji  i pozostała jedyną przez dziesiątki lat, która   była administrowana nie przez kuratorium, lecz przez przeoryszę zakonu. Szpital został oddany pod ochronę św. Józefa i w czasie obchodu dnia patrona 19 marca 1870r., został uroczyście poświęcony. W latach 1928-29 znacznie się powiększył przez dołączenie dwóch budynków po dawnej szkole i przebudowany do wymogów tamtego czasu. Powstały dwie sale operacyjne z pomieszczeniem przygotowawczym, nowoczesna stacja rentgenowska, pomieszczenia na elektroterapię i masaże. W 1930r. został rozebrany stary mur miejski, do którego przylegały po obu stronach budy. W przedłużeniu pensjonatu dobudowano dom, w którym urządzono oddział chorób zakaźnych z 20 łóżkami. Przylegający głęboki wąwóz  został przez miasto przekazany szpitalowi na własność. Teren podzielono na tarasy i obsadzono kwiatami. W 1936r. szpital posiadał 75 łóżek.

Ciężkie czasy nastąpiły dla konwentu  w czasie walki rządu pruskiego z kościołem katolickim  (Kulturkampf). Reszelskie siostry – nauczycielki  musiały 15 sierpnia 1877r. zakończyć swoją  pracę w szkole dziewcząt. Szkoła przeszła w inne ręce. Pensjonat został zamknięty. Miasto Reszel, które przez dziesiątki lat miało korzyści i mogło  cieszyć się szkołą klasztorną, wypłaciło klasztorowi honorową sumę 400 marek w dowód uznania za  pracę sióstr. Za tę sumę archiprezbiter Schwark zamówił u profesora Franza Ittenbacha (1813-1879) w Düsseldorfie nowy obraz do ołtarza w kaplicy klasztornej. Profesor jako przedstawiciel malarstwa historycznego, tzw. szkoły nazaretańskiej, namalował obraz „Immaculata” (łac. Niepokalana – typ obrazu przedstawiający niepokalanie poczętą Maryję bez dzieciątka, w młodym wieku, w białej sukni i błękitnym płaszczu na tle nieba, stojącą na półksiężycu oplecionej wężem, otoczoną mandorlą, czyli owalną aureolą i koroną z gwiazd). Po zakończeniu walk kulturowych siostry zajęły się przede wszystkim pracą Caritasu. W 1894r. został ponownie otworzony pensjonat żeńskiej szkoły. Stare budynki gospodarcze zostały rozebrane i na ich miejscu powstał nowy duży pensjonat, który tworzył czwartą część kompleksu budynków. W 1907r. otworzono w jednym pomieszczeniu klasztornym przedszkole, które wkrótce cieszyło się już dużym powodzeniem. Niezapomniane są też prace sióstr, które w tych  smutnych miesiącach  sierpnia i września 1914r. niosły pomoc chorym, rannym żołnierzom i uchodźcom. W okresie tego zamętu i chaosu siostry działały w spokoju na swoich stanowiskach i przyczyniły się znacznie do uspokojenia ludności.

O wiele większe okropności  przyniosło  w 1945r.  zajęcie miasta Reszla  przez Rosjan,  kiedy  miasto i okolica poddana została bezlitosnemu wrogowi, który się rzucił na bezbronnych mieszkańców, plądrował, znieważał i mordował. 5 lutego siostry zostały wyrzucone z klasztoru. Przeoryszą była w tym czasie siostra M. Serapia Gross. Schronienie znalazły w plebanii oo. jezuitów w Św. Lipce. Po trzech dniach musiały opuścić Św. Lipkę i iść do Bezławek, gdzie zostały zatrudnione w rolnictwie. Po żniwach w sierpniu 1945r. siostry  wróciły do Reszla. Rosjanie już wcześniej opuścili klasztor. Siostry-pielęgniarki wraz ze swoją przeoryszą Siostrą M. Hieronymą pracowały pod  rosyjskim i później polskim zarządem w bardzo trudnych warunkach. Opiekowały się pacjentami  i pomagały lekarzowi szpitala dr. Niedenz, który również  pozostał w Reszlu. Szpital mógł  przyjęć 120 pacjentów. W kwietniu i maju 1946r. siostry mogły wyjechać i dostały się przez Berlin do Niemiec Zachodnich. Ich prowincjalny dom macierzysty znajduje się dzisiaj w Münster.  Obraz z ołtarza ich kaplicy  „Immaculata”  przybył tą samą drogą do Münster.

Kiedy Rosjanie wyrzucili  siostry z klasztoru w Reszlu, siostry ze szpitala ryzykowały życiem, odważyły się wejść do kaplicy klasztornej i zabrały obraz „Niepokalanej”, żeby zachować go przed zniszczeniem przez Rosjan. Przeniosły obraz do refektorium sióstr szpitalnych i tam go postawiły. Malarz kościelny przygotował obraz do podróży, profesjonalnie zapakował go i tak dotarł do Münster i stoi tam w kongregacji w  Prowincjonalnym Domu Katarzynek.

Opr. Tadeusz Korowaj

Szpital św. Józefa z albumu „Powiat kętrzyński w starych pocztówkach”

3. Powiat kętrzyński w Barcji

Poniższa mapa przedstawia zasięg osadnictwa pruskiego plemienia Bartów. Mapa Barcji (tło niebieskie) pochodzi z wydawnictwa z 1937r., opracowana przez znanego niemieckiego archeologa Hansa Crome (1864-1943). Na nią nałożona jest (tło białe) mapa obecnego powiatu kętrzyńskiego. Jak widać powiat, prawie w całości, wchodzi w skład Barcji za wyjątkiem południowo-wchodniej części obejmującej takie wsie jak Koczarki, Bałowo, czy Salpik. Północna część Barcji to obecnie rejon obwodu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej (Żeleznodorożnyj), a zachodnia część zajmuje obecnie powiat bartoszycki i olsztyński. W uzupełnieniu, czerwone kropki oznaczają kościoły, czerwone krzyżyki kościoły nie istniejące. Zaś czarne punkty oznaczają główne – według H. Crome – grody pruskich Bartów, czyli Resl (obecnie Reszel), Waistopile (obecnie Sątoczno) oraz gród stołeczny Wallewona (obecnie tereny wsi Równina). Dodatkowo mapa Barcji zawiera lokalizację pól osadniczych, tzw. lauksy oraz wsi – kaimis. Wiele z nich istnieje do dzisiaj.

Nałożone mapy powiatu na mapę Barcji

4. Włazy z odlewni żeliwa w Rastenburgu/Kętrzynie

Na terenie miasta znaleźć jeszcze można kilka ocalałych, zabytkowych włazów studziennych. Pochodzą, jak wynika z napisów, z lat 1934-1935. Wykonane zostały w odlewni żeliwa, którego właścicielem był od 1928r. Alfred Gutt. Firmę założyli w 1864r. na terenie ówczesnej Woli 27 (Freiheit 27), obecnie ul. Chopina 15, dwaj przedsiębiorcy. Byli to Wilhelm Hermann Beyer oraz Rudolf Lentz. Pierwszy z nich wybudował w 1890r. willę, stojącą do dzisiaj przy pl. Piłsudskiego 7, drugi zaś nieopodal firmy (budynek rozebrano w latach 90. XX w., obecnie stoi w tym miejscu zakład pogrzebowy). W 1879r. W. H. Beyer sprzedał swoje udziały wspólnikowi i R. Lentz zarządzał samodzielnie firmą do śmierci w 1921r. Kolejnym właścicielem był, pochodzący z Wiednia, inżynier Josef Schönauer. Odlewnia i zakład budowy maszyn rolniczych funkcjonowały do czasów kryzysu. W 1928r. halę produkcyjną adaptowano na mieszkania, pozostała tylko odlewnia, która stała w podwórzu dzisiejszej posesji ul. Chopina 15. Adaptacji hali dokonał nowy właściciel odlewni, Alfred Gutt, który w odlewni produkował wspomniane włazy. Co ciekawe, w wykazach zakładów i firm z 1936r. nie ma już odlewni, A. Gutt zajął się kupiectwem i zamieszkał w Nowej Wsi, a właścicielami domu mieszkalnego przy Freiheit 27 byli braci Totzeck. Kilka lat temu, podczas budowy domów socjalnych, rozebrano resztki budynków odlewni, jedynym świadkiem został kasztanowiec. Zaś zabytkowe płyty studzienne wymieniane są sukcesywnie na nowe.