Zapraszamy na wycieczkę śladami historii powiatu kętrzyńskiego

Brzeźnica-elewacja frontowa, fot. Alicja Woronowicz

W sobotę, 9 października br. zapraszam wszystkich zainteresowanych na kolejną wycieczkę po terenie powiatu kętrzyńskiego. Tym razem zwiedzać będziemy północną część powiatu, gdzie zapoznamy się z historią kilku miejsc, w tym rezydencji i cmentarzy. Będą to miejscowości Brzeźnica i Kałki w gminie Srokowo. Oto kilka informacji o zwiedzanych miejscach.

Ale zanim wyruszymy w trasę, to o godz. 10.00 zapraszam na uroczyste otwarcie nowej wystawy w siedzibie Centrum przy ul. Pocztowej 11. Jest wystawa ukazująca najstarsze widokówki naszego regionu obejmująca lata 90. XIX w. do wybuchy I wojny światowej w 1914r.

Zapraszam

Tadeusz Korowaj – dyr. CBK

Brzeźnica (niem. Birkenfeld) – wieś założona w puszczy (jak nazwa wskazuje las brzozowy) około 1400r. Pierwsza wzmianka pochodzi z 13.09.1400r., kiedy wielki marszałek Zakonu zapisał miastu Gierdawy 6 włók (100,8 ha) lasów leżących przy granicy z ówczesną wsią. Po wojnie 13-letniej (1454- 1466), w 1471. z rąk wielkiego mistrza Zakonu Heinricha von Richtenberga wieś otrzymał rycerz Georg von Schlieben, właściciel Gierdaw. Wieś, przy której utworzono potem majątek szlachecki, należała do tej rodziny do 1837r. Byli to m.in. Georg Dietrich I, Wilhelm I, Hans II, czy Eustachius II (1589r.), który w 1607r. wybudował pierwszy dwór. Na mocy porozumienia, Albrecht II (1600-1656), który był polskim pułkownikiem, ustanowił w 1623r. siedzibę rodu Schlieben – Birkenfeld. Po jego śmierci, wdowa Elisabeth z domu Truchsess von Wetzhausen z Łankiejm zamieszkała w Nordenburgu (obecnie Kryłowo w obwodzie kaliningradzkim), a Brzeźnicą opiekowali się inni członkowie rodu. Spadkobiercą został jedyny syn Albrechta, Hans Dietrich Johann Theodor (1638-1695), który otrzymał tytuł hrabiowski w Wiedniu 11.01.1660r. z rąk cesarza Leopolda. Walczył pod berłem króla polskiego, pełnił funkcję wojewody. Następcą majątku został starszy syn Ernst (1677-1741) po spłacie brata (Johann Wilhelm) i dwóch sióstr (Maria Helene i Maria Casimira Eleonore). Po epidemii dżumy w latach 1709-1711 dobra były opustoszałe. W 1723r. odbudował dobra w Brzeźnicy z pomocą króla. Po śmierci spadkobiercą został najstarszy syn Johann Casimir (1714-1786), który wybrał karierę wojskową, więc dobra zapisał żonie w testamencie. Potem majątek przejął ich młodszy syn, Adolph Friedrich (1766-1796), który wzorem ojca, też wybrał karierę wojskową. Po śmierci Adolpha dobra odziedziczył Carl Eustach Ahasverus Adolph (1792-1815). Na mocy testamentu sporządzonego 30.01.1815r. spadkobiercami zostali: cztery siostry jego matki, teść Leopold von Buddenbrock oraz dwóch kuzynów. Dobra w Brzeźnicy zostały opuszczone. W 1837r. po procesie sądowym majątek w Brzeźnicy kupił Julius Ferdinand Totenhoefer (1813-1880), syn zarządcy domeny Wandlacken (obecnie Zwierewo w obwodzie kaliningradzkim FR). Około 1850r. wybudował nowy, większy dwór w stylu neoklasycystycznym. Po śmierci Juliusa, właścicielami majątku o powierzchni 1258 ha zostali wdowa Clara i syn Karl Julius (1864-1929). Starszy Alfred otrzymał folwark Kałki, ale zmarł bezpotomnie w 1902r., więc folwark przyłączono do Brzeźnicy. Żoną Karla była Julia Siegfried (1867-1920), córka właściciela Jegławek. Małżeństwo miało 3 córki (Erna, Anna i Ilse) i syna Helmutha, który zginął w 1916r., dlatego majątek otrzymała Erna. W czasie I wojny światowej 10.09.1914r. dwór i budynki gospodarcze zostały spalone przez Rosjan. W 1915r. rozpoczęto odbudowę dworu i budynków gospodarczych, uruchamiając do tego polową kolejkę. Odbudowy podjął się Paul Korff, architekt z Laage w Meklemburgii. Najstarsza córka, Erna (1892-1983) wyszła za mąż za Martina Kocha (1886-1955), oficera piechoty. W 1920r. cały majątek przeszedł w ręce małżeństwa, którzy rozwinęli znaczącą hodowlę koni zapoczątkowaną przez Karla Juliusa, np. wałach „Gimpel” zdobył złoty medal na olimpiadzie w Amsterdamie w 1928r. (rotmistrz Linkenbach) i w Berlinie w 1936r. (rotmistrz Oppeln-Bronikowski). Na terenie majątku była gorzelnia, która przynosiła duże wpływy. Po wojnie utworzono PGR, od 1996r. dawny majątek jest własnością prywatną.

Brzeźnica-dwór-elewacja ogrodowa, fot. Alicja Woronowicz

Cmentarz rodowy w Brzeźnicy – na południe, w odległości ok. 1,5 km od zabudowań wsi, znajduje się cmentarz rodowy rodziny Totenhoefer. Posadowiony na wyniesieniu terenu, usytuowany na skraju lasu, granice wyznaczają dęby. Kilkanaście lat temu cmentarz został uporządkowany i odrestaurowany. Było to zasługą wójta gminy Srokowo, Franciszka Andruszkiewicza, który gościł nieco wcześniej  przedstawiciela  rodziny  Plock, ostatnich właścicieli Kałek. Spośród zachowanych nagrobków, oryginalny tekst z przesłaniem znajduje się na murowanym nagrobku małżeństwa Berthold „dr Max Berthold Königsberg [Królewiec] geb. 22.1.1850 – gest. 24.4.1914; Anna Berthold geb. Totenhoefer geb. 14.5.1849 – gest. 9.10.1937 – Aller Krafte groste ist die Wahrheit. Aller Wahrheit hochste ist die Weisheit. Aller Weisheit beste ist die Gute” („Największą siłą jest prawda, Najwyższą prawdą jest mądrość, Najlepszą mądrością jest dobroć”). Natomiast na wyremontowanych nagrobków członków rodziny Totenhoefer odczytać możemy następujące napisy „Clara Totenhoefer geb. Krause geb. 8 Febr. 1824 – gest. 31 Jan. 1912” (była żoną Juliusa Ferdinanda), „Magda Totenhoefer geb. d. 5.10.1852 – gest. d. 23.12.1915 – Ihr Leben war Reich an Edler selbstverleugung und wahrer Liebe” („Jej życie było bogate w szlachetne poświecenie i prawdziwą miłość”). Na samym szczycie wyniesienia, pośród zachowanych śladów nagrobków stoi jeden czytelny nagrobek królewskiego nadleśniczego, z krótką inskrypcją cytatem z I listu św. Pawła do Koryntian: „Die Liebe höret nimmer auf” („Miłość nigdy nie ustaje”). Spoczywa tam „Ludwig Hauschild Kgl. Oberfürstmeister *Berlin 30.4.1841 +Magdeburg 5.5.1909“. Na tym rodowym cmentarzu znajduje się jeszcze kilka innych nagrobków wśród nich jest granitowy nagrobek „Eberhard Horn geb. Magdeburg 3.3.1899 – gest. Korellen 18.4.1936 – Wer im Gedächtniss seiner lieben lebt, der ist nicht tot der ist nur Fern” (Ten, kto żyje w pamięci swoich bliskich, nie umarł, jest tylko daleko”). Nagrobek ten stoi przy zachowanych częściowo kamiennych schodkach, które prowadziły od drogi na szczyt cmentarza.

Brzeźnica-cmentarz rodowy, fot. Tadeusz Korowaj

Kałki (niem. Sechserben) – dawny folwark założony został w 1823r. na gruntach wsi Długie i podporządkowany administracyjnie do majątku w Brzeźnicy. W 1837r. folwark wraz z Brzeźnicą nabył Julius Ferdinand Totenhoefer (1813-1880). Po jego śmierci Kałki otrzymał starszy syn Alfred, ale zmarł bezpotomnie w 1902r., więc folwark przyłączono do Brzeźnicy. To on zbudował neobarokowy pałac, spalony w czasie I wojny światowej. Po wojnie pałac odbudowano i zamieszkała tam córka Karla i Julii Totenhoefer, Ilse z mężem Rudolfem Plock, który stał się współwłaścicielem majątku o powierzchni 1089 ha. Po wojnie utworzono tam PGR, a pałac adaptowano na biura i mieszkania. Obecnie odrestaurowany jest własnością prywatną.

Kałki -pałac, widokówka z 1927r.

Kałki-pałac, fot. Alicja Woronowicz-2018r.

Cmentarze wojenne – w czasie „operacji mazurskiej” na przełomie sierpnia i września 1914r. były miejscem krwawych potyczek armii rosyjskiej (armia „Niemen” pod dowództwem gen. P. Rennenkampfa) i armii niemieckiej (dowodzone przez gen. P. Hinenburga). W okolicznym lesie, pomiędzy wsią Kałki i Łęknicą, znajdują się dwie mogiły wojenne i cmentarz wojenny, na którym spoczywają wspólnie żołnierze obu walczących stron. Jak głosi tablica przy bramie wejściowej, jest to miejsce spoczynku 80. żołnierzy armii niemieckiej i 39. rosyjskiej. Ten cmentarz wojenny usytuowany jest w lesie ok. 2 km na zachód od zabudowań dworskich w Kałkach, przy leśnej drodze prowadzącej w kierunku granicy RP, nieopodal Gór Wapiennych (Kulken Berge). W centralnym miejscu odnowionego w 1996r. i ogrodzonego drewnianym płotem cmentarza stoi wysoki krzyż, a w płd. – zach. części 3 stele. Jedna z nich w kształcie krzyża kamiennego jest nieczytelna. Na dwóch pozostałych wyryte są nazwiska dwóch oficerów armii niemieckiej „Philipp Reichsgraf [hrabia Rzeszy] von Kageneck Leutnant Reg. Nr 94 Gross Herzog von Sachsen geb. 9 Februar 1891 Schloss …, gef. … 9 September 1914” (porucznik 94. pułku im. Wielkiego Księcia Saksonii, ur. 9.02.1891r., poległy za ojczyznę 9.09.1914r.  w bitwie pod Kałkami) oraz Wolfgang Ulrich podporucznik 71. pułku piechoty ur. 10.09.1894r. w Engers nad Renem, poległego w bitwie pod Kałkami 9.09.1914r. („Wolfgang Ulrich Leut. im  Inf. Reg. 71 geb. 10.09.1894 in Engers am Rhein, gef. 9.09.1914 bei Sechserben“). W tym samym obszarze leśnym znajdują się 2 mogiły wojenne. Pierwsza mogiła posadowiona jest na niewielkim wyniesieniu terenu nieopodal strumyka przy leśnej drodze z Kałek do Łęknicy. Na leśnej polance leży granitowy nagrobek z zatartym napisem (zachował się tylko znak krzyża). Spoczywają tam dwaj żołnierze armii niemieckiej (Vizef. Ruhnke i Uffz. Ehrich z 71pp) polegli 9.09.1914r. Druga mogiła usytuowana jest ok. 500 m na płd.- zach. od zabudowań dworskich w Kałkach. Położona na skraju lasu przy pomnikowym dębie. Nagrobek – pomnik wykonany ze sztucznego kamienia zawiera napis „Obermusikmeister Wilhelm Kiefert Thrg. Feldartilerie Reg. Nr. 19, 1871- 1914. Er starb der Heldentod für Vaterland in der Schlacht bei Sechserben dem 9 September 1914“. Jest to mogiła starszego kapelmistrza (w armii niemieckiej odpowiadał on randze porucznika) Wilhelma Kieferta oficera 19. pułku artylerii polowej  z Turyngii, żyjącego w latach 1871 – 1914. Poległ on za ojczyznę śmiercią bohatera w bitwie koło Kałek 9 września 1914r.

Kałki-cmentarz wojenny, fot. Tadeusz Korowaj

Kałki-nagrobek kapelmistrza, fot. Tadeusz Korowaj