Ciekawostki nie tylko historyczne, cz. 10: 1) RODZINA VON DER GROEBEN
- RODZINA VON DER GROEBEN
Na początku listopada br. gościł w CBK dr Wiesław Gogan, pracownik naukowy z Centrum Kultury Prus Wschodnich w Ellingen / Bawaria. Przedstawił on ofertę wystaw, które w przyszłym roku będą eksponowane w Centrum Biblioteczno – Kulturalnym Powiatu Kętrzyńskiego. Pierwsza z nich „Na polowaniu w puszczy, w lesie i na bagnach. Z dziejów łowiectwa pomiędzy Wisłą i Niemnem” zostanie przywieziona do Kętrzyna wiosną 2023r., a jesienią druga. Natomiast planowana wystawa dotycząca historii szlacheckiej rodziny von der Groeben, z uwagi na brak możliwości ekspozycji całej wystawy w CBK, zostanie pokazana w okresie od kwietnia do października 2023r. w muzeum w Świętej Lipce, a wcześniej pod koniec listopada w salach muzeum w Kętrzynie. W nawiązaniu do tematyki tej wystawy poniżej zamieszczamy krótki rys historyczny wybranych członków rodu von der Groeben, ze szczególnym uwzględnieniem tych związanych z powiatem kętrzyńskim. Warto wiedzieć, że wielu z nich służyło polskim królom, a 13. z nich walczyło po stronie polskiej w randze wysokich oficerów, w tym generałów. Rodzina von der Groeben spokrewniona była z polskimi rodami szlacheckimi, np. z rodziną Tyszka.
Członkowie rodu von der Groeben w sposób znaczący wpłynęli na historię naszego regionu, w tym powiatu kętrzyńskiego. Wywodzący się ze szlachty niemieckiej, już od czasów księstwa pruskiego byli właścicielami wielu dóbr w Prusach oraz pełnili różne godności i urzędy. Jednym z nich, który na trwałe zapisał się również w historii Polski, był Otto von Groeben. Urodził się w 1567r. w Jeżewie (gm. Kętrzyn) i zmarł tamże dnia 4.12.1644r. W wieku lat 19 (1586r.) rozpoczął studia na uniwersytecie „Albertina” w Królewcu. W 1594r. został wybrany do pruskiego sejmiku krajowego. Jako pierwszy złożył skargę na księcia Fryderyka Jerzego, stając się z czasem przywódcą opozycji stanów pruskich przeciwko elektorowi brandenburskiemu. W 1602r. na obradującym w Świętej Siekierce (niem. Heiligebeil, obecnie Mamonowo w obwodzie kaliningradzkim) sejmiku stanów pruskich został oficjalnie przewodniczącym opozycji, współpracując przez długi czas z Fabianem Dohna. Otto von Groeben najbardziej znany jest z tego, że to on właśnie w 1617r. przekazał swoje grunty w Świętej Lipce królewskiemu sekretarzowi Stefanowi Sadorskiemu. Transakcja sprzedaży miała miejsce dnia 12 kwietnia 1619r., która przyczyniła się do budowy w tej miejscowości kościoła odpustowego, sanktuarium maryjnego. Wkrótce po tym fakcie, w 1622r. został doradcą króla polskiego i jego zaufanym człowiekiem w Prusach. W 1626r. złożył mandat deputowanego sejmiku pruskiego i przez długi okres czasu mieszkał w Polsce pełniąc funkcję sekretarza przy królu. Przyjął wiarę katolicką. Pod koniec życia wrócił do Jeżewa. W 1642r. ofiarował swoją bibliotekę kolegium jezuickiemu w Reszlu. Pochowany został w kościele jezuickim w Reszlu.
Bardzo ciekawą i mało znaną w historii polskiej (a co ciekawe – znana w historii europejskiej) postać, która miała wielki wpływ na politykę i stosunki polsko-pruskie był Fryderyk von der Groeben, którego chorągiew nagrobna (niedawno odrestaurowana) z jego portretem znajduje się w zbiorach Muzeum w Kętrzynie (przed 1945r. zawieszona była w kościele w Łabędniku, którego był donatorem). Fryderyk von der Groeben urodził się w Karszewie (gm. Korsze) w 1645r. Jego ojciec Fryderyk, kapitan wojsk brandenburskich był dziedzicem na Saminie koło Ostródy (matka to Katarzyna von Scheplitz). Jako młody człowiek służył, podobnie jak ojciec, w armii brandenburskiej walcząc między innymi w 1663r. na Węgrzech przeciwko Turkom. W 1669r. zaciągnął się do polskiej armii konnej autoramentu cudzoziemskiego. Jako młody, zdolny oficer zwrócił na siebie uwagę hetmana i późniejszego króla Jana Sobieskiego. Wszechstronnie wykształcony (znał 6 języków, w tym język turecki) wielokrotnie otrzymywał ważne zadania dyplomatyczne (był ambasadorem na Krymie i w Stambule). Brał też udział w rokowaniach pokojowych reprezentując w nich króla polskiego. Fryderyk von der Groeben, co jest w polskiej historii mało znane, brał udział w odsieczy wiedeńskiej (wrzesień 1683r.) prowadząc tam własny oddział. Jego odwaga w czasie bitwy pod Wiedniem (jak i później pod Parkanami) przyniosła mu sławę i pamięć potomnych. Przy podziale łupów w zdobytym obozie tureckim pod Wiedniem, Fryderyk von der Groeben otrzymał od króla Jana III Sobieskiego namiot jednego z paszów tureckich. Brał też udział w wyprawach Jana Sobieskiego na Mołdawię gdzie wsławił się zdobyciem twierdzy Neamtu. W 1693r. król mianował F. Groebena generał-lejtenantem powierzając mu równocześnie dowództwo nad całym wojskiem zaciężnym. Po śmierci króla wrócił do Prus. Od 1701r. był starostą w Ostródzie i Olsztynku, przez pewien czas reprezentował króla pruskiego Fryderyka I na dworze Augusta Mocnego. W 1711r. z zakupionych majątków otworzył 4 majoraty – Nowa Wieś (pow. kwidzyński), Ludwigowo (pow. iławski), Ponary (pow. morąski) i Łabędnik (pow. bartoszycki). Ufundował też bursę dla uczącej się w Królewcu młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej, zaś na jej utrzymanie przeznaczał dochody z majątku w Karszewie (i część z majoratów). Fryderyk von der Groeben zmarł w Ponarach 23.05.1712r. Synem Fryderyka von der Groebena był Wilhelm Ludwik (urodził się w 1690r., zmarł w 1760r.), który był ministrem rządu pruskiego i prezydentem trybunału w Królewcu.
Innym przedstawicielem tego rodu, a pochacego z terenu powitau kętrzyńskiego był Georg/Jerzy Heinrich/Henryk, który urodził się w Bezławkach 4.02.1630r. (zmarł w Kwidzynie 6.02.1697r.) Służył w pułku Wittgensteina (od kapitana w 1656r. do generała w 1690r.). Pan na Bezławkach. Ożenił się z Barbarą Dorotą von Gattenhofen. Z tego małżeństwa urodził się syn Henryk Wilhelm (11.08.1657r. w majątku Schlossberg niedaleko Insterburga, obecnie Czerniachowsk, zmarł 30.08.1729r. w Łankiejmach). Ukończył szkołę jezuicką w Reszlu, studiował w Królewcu prawo. Dużo podróżował, przez dłuższy czas przebywał w Paryżu. Po 1682r. służył na dworze króla Jana III Sobieskiego. Brał udział w randze pułkownika w walkach na Węgrzech i Ukrainie. W 1689r. wystąpił ze służby wojskowej i poświęcił się sprawom rodzinnym. Był pierwszym panem majoratu w Ponarach i Łankiejmach, a także został kuratorem fundacji rodzinnej Groeben (funkcjonującej do dziś, np. ze środków tej fundacji odremontowano kilkanaście lat temu dach kościoła w Łabędniku po zniszczeniach w wyniku gradobicia). Henryk Wilhelm był dwukrotnie żonaty – z Heleną Eufrazyną von Hohendorf i Marią Eleonorą Luizą hrabiną von Wallenrodt, z którą miał syna Wilhelma Ludwiga.
Wilhelm Ludwig von der Groeben urodził się 28.02.1710r. w Łankiejmach i tamże zmarł 12.07.1785r. Studiował, podobnie jak ojciec, prawo na uniwersytecie w Królewcu, potem wstąpił do służby królewskiej. Po ugodzie z braćmi w 1731r. został właścicielem olbrzymich dóbr w Łankiejmach. Dał początek gałęzi tego rodu linii z Łankiejm. Późniejszy pałac stał się miejscem zamieszkania członków rodu. Część dochodów z fundacji rodzinnej przeznaczył na pomoc ludziom pracującym na jego służbie. Ustanowił stosowny zapis w testamencie przez co fundacja działała i pomagała ludziom w Łankiejmach aż do 1945r. Na cmentarzu rodowym spoczywają członkowie rodu z jedynym zachowanym do dzisiaj granitowym nagrobkiem z napisem „Hermann von der Groeben, Generalmajor, geb, 17 Februar 1828 – gest. 27 Maerz 1902”.
Ostatni członek rodu pochodzącego z ziemi kętrzyńskiej to Karl von der Groeben, który urodził się 17.09.1788r. w Linkowie (zm. 13.07.1876r.). Syn hrabiego Ernesta Wolfganga Albrechta, pana majoratu na Ponarach (matka – Albertina Luiza von Osten). Studiował w Królewcu, przyjaźnił się ze znanym filozofem Immanuelem Kantem i był jego uczniem. W 1806r. wstąpił do wojska jako kadet korpusu Lestocqa. Po kampanii wojskowej ukończył akademię wojenną i został członkiem sztabu generalnego. W 1812r. podał się do dymisji, bo nie chciał pod Napoleonem iść na Rosję. Wyjechał wtedy do Szwecji na dwór króla Bernadotte. W 1813r. wstąpił do angielsko-niemieckiego ochotniczego korpusu. Walczył pod Lipskiem i we Francji. Po wojnie przebywał w Koblencji, później we Wrocławiu jako szef sztabu 2. armii. W 1834r. został generałem, od 1842r. adiutantem króla Fryderyka Wilhelma IV przez co miał wpływ na politykę państwa. W 1858r. zrezygnował ze służby i osiadł w swoich włościach w Nowej Wiosce (niem. Neudörfchen, pow. kwidzyński) gdzie dokonał żywota.
Opracował Tadeusz Korowaj
Portret Fryderyka von der Groeben i króla Jana III Sobieskiego w katalogu wystawowym
Okładka katalogu