Historia ratusza i gmachu starostwa w Kętrzynie

Kętrzyn-starostwo i ratusz

CBK zaprasza miłośników przeszłości ziemi kętrzyńskiej w sobotę 11 marca o godz. 10.00 do swojej siedziby przy ul. Pocztowej 11 na kolejne, cykliczne spotkanie. Tematem będzie historia ratusza i gmachu starostwa w Kętrzynie. Spotkanie poprowadzi Tadeusz Korowaj, który przedstawi zebranym nieznane rysunki i plany projektów obydwu reprezentacyjnych gmachów, wzniesionych w modnym ówcześnie stylu neogotyckim. Dokumentację, która znajduje się w Muzeum Architektury Uniwersytetu Technicznego w Berlinie, przekazała Edith Kaes, kierownik archiwum Kreisgemeinschaft Rastenburg. Z dokumentów wynika np., że konkurs na budowę gmachu starostwa rozstrzygnięty został w pierwszej turze, a wygrał projekt, którego autorem był Heinrich Reinhardt (1868-1947). Natomiast konkurs na projekt ratusza odbył się w dwóch turach. W pierwszej napłynęło kilka projektów (zachowały się projekty tylko czterech autorów), z czego dwa najlepsze zakwalifikowano do drugiej tury, których autorami byli Otto Rieth (1858-1911) i Ludwig Schupmann (1851-1920). Zwyciężył projekt, którego autorem był Otto Rieth. Co ciekawe, ostateczny projekt przypisywany jest innemu architektowi, który nazywał się Emil Hoffmann (1845-1901). Na podstawie zachowanych materiałów nie są znane żadne budowle według jego projektu. Znany jest z tego, że wykonał setki rysunków podczas swoich podróży w latach 1893-94 po południowych Niemczech oraz Włoszech. Od 1895r. aż do śmierci nauczał jako prywatny wykładowca (od 1898r. z tytułem „profesora”) z przedmiotu Teoria projektu architektonicznego dla inżynierów budownictwa na Wydziale Inżynierii Lądowej politechniki w Berlinie.Więcej ciekawostek dowiedzieć się będzie można podczas spotkania.

Zapraszamy.

Streszczenie wystąpienia podczas sobotniego spotkania.

Dwa urzędy samorządowe (miejskie i powiatowe) w Rastenburgu/Kętrzynie, na przestrzeni dziejów, trzykrotnie zmieniały lokalizację. Co ciekawe obecny ratusz i gmach starostwa wybudowane zostały przez tą samą, największą firmę budowlaną do 1945r. na terenie miasta i powiatu. Jej właścicielem był Heinrich Modricker, mistrz ciesielski, o którym w najbliższym czasie ukaże się osobny artykuł. Jego prace kontynuował syn Martin. Rodzina ta na trwale zapisała się w historii, choćby poprzez obiekty, które do dzisiaj stoją w mieście i na terenie powiatu.

Historię urzędu starosty i lokalizacji siedziby od 1818r., czyli powstania powiatów, przeczytać można w artykule „Ciekawostki nie tylko historyczne, cz. VII” opublikowanym w lutym 2022r. na stronie CBK (https://www.cbk.starostwo.ketrzyn.pl/2022/02/ ). Wspomnieć należy, że pierwszą siedzibą starostwa był zamek (należał do państwa, dopiero w 1910r. został kupiony przez miasto). W połowie XIX w. z inicjatywy ówczesnego starosty (Ferdinand von der Trenck) zbudowano obiekt przy ówczesnym Przedmieściu Węgorzewskim (Angerburger Vorstadt, potem Angerburger Strasse 34) róg ul. Rybackiej (Fischerstrasse, obecnie ul. Kaszubska). Była to druga siedziba starostwa. Po 1895r. właścicielem budynku była rodzina Lackner. Podobnie jak po 1945r. na parterze tego budynku mieściły się różne sklepy, a w skrzydle od strony ul. Kaszubskiej było duże pomieszczenie, pierwotnie zapewne sala posiedzeń rady powiatu (Kreistag). Na piętrze były lokale mieszkalne. Budynek rozebrany został na początku lat 90. XX w. Dzisiaj w tym miejscu stoi hotel „Koch” przy ul. Traugutta 3.

Budowę dzisiejszego gmachu starostwa rozpoczęto w 1894r. za urzędowania syna starosty Ferdinanda (Ferdinand Andreas Carl Friedrich von der Trenck). Jako lokalizację wybrano parcelę przy ówczesnej ul. Stodolnej (Scheunen Strasse). Jak sama nazwa ulicy wskazuje były to tereny, na których stały różne obiekty typu spichlerze, stodoły, magazyny. Wszystkie te obiekty strawił pożar, który wybuchł w 1890r. W ich miejsce zaczęto wznosić nowe budynki, z których część zachowała się do dnia dzisiejszego, w tym gmach starostwa wzniesiony w stylu neogotyckim z charakterystycznymi ryzalitami zwieńczonymi profilowanymi sterczynami. Autorem projektu był Heinrich Reinhardt (1868-1947), architekt, który w wielu konkursach odnosił sukcesy. Zaprojektował wiele, stojących do dzisiaj obiektów, m.in. kościół ewangelicki św. Pawła w Magdeburgu (1893r.), kilka ratuszy np. w Wuppertalu (1893r.), w Berlinie-Steglitz (1895r.), Berlinie-Charlottenburg (1897r.), Spandau (1908r.), Muzeum Miejskie w Hamburgu (1897r.), dworzec główny w Hamburgu (1900r.), czy konstrukcje bramne i sala żałobna na cmentarzu głównym we Frankfurcie nad Menem (1906r.). W przypadku gmachu starostwa w Rastenburgu/Kętrzynie nie dane było staroście F.A.C.F. von der Trenck uczestniczyć w otwarciu nowej siedziby, bowiem zmarł 3 stycznia 1895r., więc uroczystościom przewodniczył jego następca, starosta Hilmar E.E.L.R. Schmidt von Schmidtseck (1863-1912). Do 1945r. adresem starostwa była ul. Fryderyka 5 (Friedrichstrasse 5), po wojnie pl. Grunwaldzki 1. W latach 1942-43 przy elewacji tylnej gmachu (w części ryzalitowej) wybudowano schron przeciwlotniczy, który w latach 1959-1960 został rozebrany w trakcie prac modernizacyjnych obiektu. Wtedy to wzdłuż ul. Mickiewicza dobudowano 3-kondygnacyjne, bezstylowe skrzydło, które całkowicie nie pasuje do pierwotnej bryły obiektu. Wtedy też wzniesiono bezstylowe facjaty w obu połaciach dachowych, adaptując nieużytkowany strych na pomieszczenia biurowe. Zapewne zamurowano też balkon wychodzący z gabinetu starosty. Do 1945r. przed gmachem starostwa stał, odsłonięty w 1899r., pomnik upamiętniający wszystkich mieszkańców powiatu poległych w wojnie prusko-austriackiej (1866r.) i prusko-francuskiej (1870r.). Po II wojnie światowej pomnik został zdemontowany, metalowy odlew postaci został pewnie oddany na złom, zaś cokół do końca lat 60. XX w. leżał u zbiegu ul. Słowackiego i Wileńskiej. W 2003r. podczas prac przy budowie obecnego parkingu odkopano fundamenty pomnika (miejsce oznaczono czerwonym polbrukiem) a znalezioną tam kapsułę czasu przekazano do kętrzyńskiego muzeum.

RATUSZ

Pierwszy, gotycki ratusz zbudowany ok. 1370r. stał w centrum starego miasta, na którym odbywały się targi. Teren ten nazwano później Starym Rynkiem (niem. Alter Markt). Ratusz posadowiony był w północno wschodnim narożniku rynku. Obecnie na tym miejscu znajduje się południowa część pawilonu PSS „Społem”. Według opisu z 1713r. ratusz był budynkiem piętrowym z wieżą zegarową, którą dobudowano w 1633r., a zegar umieszczono pięć lat później. Przy zewnętrznych ścianach ustawione były stragany. Na parterze budynku z trzech pomieszczeń korzystał urząd miejskiego pisarza. Czwarte, największe mieściło miejską wagę. Do tego pomieszczenia wchodziło się od ul. Kościelnej (ob. Staromiejska) przez dwoje dużych dębowych drzwi. Na piętrze była duża sala posiedzeń, z której przechodziło się do sali rady miejskiej. Inne pomieszczenia na piętrze służyły sądowi grodzkiemu jako sale posiedzeń czy też areszt. Wewnątrz wieży znajdowały się pomieszczenia aresztu: jedno dla obywateli, drugie dla plebsu. Obok wieży stał pręgierz. Podwyższenie ratusza o jedno piętro w latach 70. XVIII w. źle wpłynęły na statykę budowli, ściany ratusza zaczęły pękać. Próby ratowania budynku nie przyniosły rezultatu. W 1780r. rozebrano wieżę ratusza, zegar przenosząc na dzwonnicę kościoła św. Jerzego, a trzy lata później zakończono wyburzanie ratusza. Fragmenty murów gotyckiego ratusza odsłonięto na poziomie parteru w trakcie odgruzowania terenu dawnego starego rynku w 1955r.. Gorącą orędowniczką zachowania reliktów murów i piwnic dawnego ratusza była ówczesna kierowniczka Muzeum, Zofia Licharewa. Dzisiaj w kętrzyńskim muzeum zachowała się żelazna chorągiew wieńcząca wieżę.

I tak prawie przez 105 lat burmistrz i rada miasta musieli wynajmować – lub raczej została kupiona – na siedzibę magistratu kamienicę przy dawnej ul. Kościelnej 9 (obecnie wejście do apteki przy ul. Daszyńskiego 1 i fragment chodnika). Była to druga siedziba władz samorządowych miasta Rastenburg. Lokalizację tej kamienicy pokazują pocztówki z późniejszego okresu, kiedy budynek był własnością rodziny Mehl, która prowadziła destylarnię produkującą słodkie wódki i likiery. Reklama firmy, wisząca nad głównym wejściem, czytelna jest na kilku pocztówkach.

Trzecia, stojąca do dzisiaj, to neogotycka budowla posadowiona w południowo – wschodnim narożniku placu Marszałka Józefa Piłsudskiego (do 1990r. pl. Wolności, wcześniej w latach 1888-1938 pl. cesarza Wilhelma, potem przemianowany na pl. Adolfa Hitlera). Pomysł budowy nowego ratusza zrodził się w okresie sprawowania urzędu burmistrza w latach 1879-1896 przez Feodora Wiewiorowskiego. Na jego lokalizację wybrano tereny dawnego Chłopskiego Przedmieście, które z czasem stało się nowym centrum współczesnego miasta. Plac pod budowę nowego ratusza przygotowano w 1881r. Za sumę 9000 marek miasto zakupiło działkę (był to ogród o pow. 20 arów), której właścicielem był miejscowy kupiec Brosch. Działka graniczyła od południa z terenami domeny państwowej, na których stały magazyny soli (w 1904r. rozpoczęto na nich budowę gmachu Królewskiego Gimnazjum im. Księcia Albrechta, obecnie Liceum Ogólnokształcące im. W. Kętrzyńskiego), a ich granice wyznaczały dęby, z których 3 zachowały się do dnia dzisiejszego (podobnie zachowały się dęby wzdłuż ul. Spacerowej, które wyznaczały granice terenów państwowych od miejskich). Brak jednomyślności wśród radnych spowodował opóźnienie w rozpoczęciu prac budowlanych. Ostateczną decyzję o budowie ratusza rada miejska podjęła na posiedzeniu 8 sierpnia 1883r. Wtedy sprawą projektu zajął się Państwowy Urząd Budowlany w Berlinie. W zachowanych za rok 1884 biuletynach Stowarzyszenia Architektów, można przeczytać, że „na prośbę Zarządu Miasta w Rastenburgu Berlińskie Stowarzyszenie Architektów zatwierdziło koncepcję ratusza dla podanego miasta z podaniem chętnych spośród swoich członków ubiegających się o udział w konkursie. Dla dwóch najlepszych projektów przeznaczona jest suma 600 Marek. Termin składania pism ubiega do 28 kwietnia bieżącego roku”. W innym zaś miejscu: „W celu uzyskania planów nowego ratusza przeprowadzono wcześniej ogólny konkurs w czerwcu 1884r., z którego wyłoniono najlepsze cztery projekty, ale nie nadawały się do natychmiastowej realizacji. Z rywalizacji, jaka toczyła się między czterema autorami, zwycięzcami zostali architekt Otto Rieth z pierwszą nagrodą i Ludwig Schupmann z drugą”. Poniżej krótka informacja o w/w architektach.

Otto Rieth (ur. 9.06.1858r. w Stuttgarcie, zm. tamże 10.09.1911r.) – niemiecki architekt, rzeźbiarz i malarz. Od 1883r. doskonalił zawodowe umiejętności pod okiem Paula Wallota w czasie budowy gmachu parlamentu Rzeszy w Berlinie (lata 1884-1894). Został członkiem grupy architektów rozwijających styl monumentalny, dominujący w niemieckim budownictwie publicznym w końcu XIX i na początku XX wieku. W następnych latach opracowywał własne projekty budynków mieszkalnych i komercyjnych w Berlinie.

Ludwig Schupmann (ur. 23.01.1851r. w Geseke, zm. tamże 2.10.1920r.) – niem. architekt, wykładowca uniwersytecki, który zaangażował się projektowaniem teleskopów.

Ostatnia informacja w biuletynu zawiera następującą informację: „W Prusach Wschodnich znajduje się małe miasto Rastenburg, w którym od kilku lat zezwolono już na budowę nowego ratusza. Informujemy, aby założenia projektu otrzymać od berlińskiego Stowarzyszenia Architektów, które rozpisało konkurs wśród swoich członków. Będzie on powtórzony, bo po pierwszym rozpisanym konkursie, drugi ma być bardziej precyzyjny z podaniem wysokości honorariów dla dwóch architektów: Otto Rieth i rządowemu budowniczemu Ludwigowi Schupmann. W niniejszym piśmie podajemy rysunki budowli i perspektywicznego wyglądu, który należy uwzględnić z projektem Otto  Rieth. Prosimy o uwzględnienie krótkich wytycznych:

1) Budowla powinna być wolno stojąca, fasady z dwóch stron mają być widoczne od ulic. Obiekt powinien posiadać piwnicę, parter i pierwsze piętro. W piwnicy mają znajdować się: cztery jednoosobowe cele dla aresztantów i większe pomieszczenie dla aresztowanych w pobliżu wartowni. Pomieszczenie urzędowe dla policjanta składać się mają z trzech pokoi, kuchni, pomieszczenia do mycia naczyń i na drzewo.

Na parterze mają znajdować się: pokój dla burmistrza, do tego mały przedpokój dla odźwiernego (posłańca), pokój dla miejskiego pisarza, pokój na przechowywanie akt, pokój na spotkania komisji, pokój dla miejskiego inspektora, dwa połączone pokoje na Kasę Oszczędnościową [niem. Sparrkasse – przyp. TK], pomieszczenia na spotkania i rozmowy oraz skarbiec – pomieszczenie na zastawy pieniężne.

Pierwsze piętro powinno posiadać: dużą salę do posiedzeń, w pobliżu przedpokój, mieszkanie urzędowe dla burmistrza z pięcioma ogrzewanymi pomieszczeniami (pokojami) i w pobliżu z kuchnią (z dodatkami).

2) Budowla jest przewidziana w stylu niemieckiego gotyku i wykończona z cegły klinkierowej. Dachówka jako przykrycie dachu jest również zamierzona. Jest też naszym życzeniem, aby zegar wieżowy został uwzględniony. Z uwagi na niską sumę przeznaczoną na budowę 75.000 marek, prosimy uwzględnić oszczędność w projektowaniu piwnicy tej budowli, z czterech pomieszczeń dla aresztowanych i większego pomieszczenia dla aresztowanych w pobliżu wartowni. urzędowe pomieszczenie dla policjanta i dalej do tego skromnie z nakładem pracy i wydatkami wziąć pod uwagę”.

Budowę rozpoczęto w 1885r., o czym świadczy wykuta data na granitowym kamieniu posadowionym w północno-wschodnim narożniku partii cokołowej. Prace prowadziła firma Heinricha Modrickera, który w tym czasie był radnym miejskim. Uroczyste otwarcie ratusza, połączone z balem sylwestrowym, nastąpiło 31 grudnia 1886r. Wnętrze zostało zagospodarowane zgodnie z projektem, czyli były dwie sale na posiedzenia rady i komisji, biura, kasa, posterunek policji z celami (w piwnicach), mieszkania burmistrza. W 1899r. ratusz uległ częściowo zniszczeniu w wyniku pożaru. Spłonęło wówczas część archiwum miejskiego, w tym bractwa kurkowego. Ratusz odbudowano w poprzedniej formie, która przetrwała do 1929r., kiedy to adaptowano niewykorzystane poddasze na 7 lokali biurowych doświetlanych lukarnami od południa i wschodu, gdzie dostawiono lukarna po obu stronach pierwotnego. W takiej formie ratusz pozostał do dnia dzisiejszego. W trakcie prac remontowych ratusza, w czerwcu 2008r. znaleziono kartkę z następującym tekstem: „Reihenpflastersteine zu unserem Angebot vom 23.1.29. Carl Sparmann & Co. G.m.b.H. Granitwerke Dresden” („Kostka brukowa do naszej oferty z 23 stycznia 1929r. Carl Sparmann i spółka z o.o. Zakłady Granitowe Drezno”). Dowodzi to, że ostatni remont ratusza przez wybuchem II wojny światowej miał miejsce w 1929r., co wiązało się z przygotowaniami do obchodów w sierpniu tegoż roku jubileuszem 600-lecia założenia miasta. A w okresie obchodów zainstalowano iluminację świetlną ratusza.

Po 1945r. w ratuszu ulokowano m.in.: Urząd Stanu Cywilnego (USC), siedzibę Miejskiej Rady Narodowej, biura „Orbis” i „Mazur Tourist” oraz Bibliotekę Pedagogiczną. W latach 1992-1998 umiejscowiono tam Urząd i Radę Miasta. Po kapitalnym remoncie w 2008r. ratusz jest siedzibą Rady Miasta i USC, natomiast Urząd mieści się w dawnym budynku biurowym Kętrzyńskiego Przedsiębiorstwa Budowlanego (KPB) przy ul. Wojska Polskiego 11.

Opr. Tadeusz Korowaj

Projekt starostwa-H. Reinhardt

Pierwszy projekt ratusza Otto Rieth

Ostateczny projekt ratusza O. Rieth